Eerder deze maand vond ik op een van mijn harde schijven een handvol schermafbeeldingen terug van reacties op de aanslagen in Brussel op 22 maart 2016. Op basis van die reacties heb ik in dit deel enkele observaties verzameld over de laatste verhaallijn van drie: de jacht op anomalieën, de smeerolie die de motor van de complotdenkerij draaiende houdt.
Startschot
In den beginne was er het geloof in het motto “Niets is wat het lijkt”.
“Weer eens gespeeld”. De auteur hierboven wil ook deze keer eerst zien en dan geloven. Nochtans verklaart ze zelfs niet te wíllen kijken naar de berichtgeving omdat volgens haar het nieuws, de reguliere media dus, pure propaganda en bangmakerij rondstrooit. Op welke basis ze dan wel wil geloven, is niet geheel duidelijk.
Deze spreidstand, geef mij bewijzen die ik niet zal bekijken of geloven omdat de bron vergiftigd is, behoorde ook tijdens het hoogtepunt van de 9/11-Truther-beweging en in de periode van de coronacrisis tot de klassiekers.
Het toont aan hoe diepgeworteld én omzichtig gecultiveerd wantrouwen overheerst in tijden van crisis én in combinatie met een ongezonde portie vooringenomenheid. En natuurlijk ook hoe moeilijk het is om mensen uit een positie te halen waarin ze zichzelf gebetonneerd hebben.
Levensbloed van complottheorieën
Dit deel van de reeks gaat niet over dat onwrikbare geloof, maar over de rechtvaardiging ervan, over de jacht op anomalieën. In theorie zijn anomalieën afwijkingen van wat de norm is of van wat tot de norm gerekend wordt. Onderzoek, de praktijk dus, moet aantonen of die afwijkingen schijnbare zijn dan wel echt, en of ze verklaard kunnen worden. En hier wringen minstens twee schoenen.
De drang om afwijkingen te detecteren lijkt in het geval van heel wat complotdenkers groter dan de wil om die afwijkingen daadwerkelijk te onderzoeken. Ik laat enkele van de integere skeptici op u los. Steven Novella schreef in zijn blogartikel Anomaly hunting, (2009):
One of the most common and insidious bits of cognitive self-deception is the process of anomaly hunting. A true anomaly is something that cannot be explained by our current model of nature – it doesn’t fit into existing theories. Anomalies are therefore very useful to scientific inquiry because they point to new knowledge, the potential to deepen or extend existing theories.
En dan komen de pseudodeskundigen uit de mouw:
Pseudoscientists (…) use anomalies in a different way. They often engage it what we call anomaly hunting – looking for apparent anomalies. They are not, however, looking for clues to a deeper understanding of reality. They are often hunting for anomalies in service to the overarching pseudoscientific process of reverse engineering scientific conclusions.
Rob Brotherton beschouwt het jagen op anomalieën in de zin van het tweede citaat van Novella, als het levensbloed van complottheorieën. Ik citeer uit zijn boek Supsicious minds. Why we believe consiracy theories:
Each small oddity sets in motion a chain of reasoning that inexorably leads to the conclusion that the whole thing was a conspiracy.
Met skeptisch onderzoeker Ben Radford maak ik nog even een uitstapje langs een andere niche van het pseudowetenschappelijk denken, de jacht op paranormale fenomeen. Op spoken en geesten, dus:
[S]cientific paranormal investigation begins with a specific claim (e.g., “A ghost in my house throws plates at me” […]), which is then closely analyzed.
Anomaly hunting reverses this process, essentially putting the investigator in the position of accepting possibly spurious new claims, at least as the starting point of investigation
Radford voert aan dat hier over het klassieke argument van de onwetendheid (of zelfs ongeloof) gaat: ik begrijp X niet, dus het is een anomalie. Waarbij, opnieuw, louter de vaststelling dat het een afwijking is, een hele pseudowetenschappelijke theorie in gang kan steken.
In het geval van een geest die in de woonkamer borden kapot zou gooien, is de anomalie snel gevonden. Ook omdat we de omgeving van de eigen woonkamer zeer goed kennen en ondertussen wel een idee hebben van wat we als normaal kunnen beschouwen. Onderzoek naar vallende borden ten huize Verhoft zou bijvoorbeeld mogen beginnen bij de twee linkerpollen van de Verhoft des huizes, eerder dan bij de aanwezigheid van oude, Balders geesten.
Zaventem / Maalbeek, 2016
Voor de tweede wringende schoen ga ik terug naar de gebeurtenissen van 22 maart 2016 en naar twee plaatsen die behoorlijk chaotischer waren dan mijn woonkamer: een met passagiers gevulde vertrekhal van een luchthaven waar net twee explosieven zijn afgegaan en een wagon van metrostel waarin een bom naast een zware dodentol ook heel wat materiële ravage heeft aangericht.
Ik begin bij de materiële ravage. Welke expertise moet een mens hebben om op de basis van een fotootje op een computerscherm te bepalen wat normaal en abnormaal is na een dubbele explosie? Blijkbaar is het skill set waarmee alleen ervaren complotdenkers en ander pseudodeskundige patsers begenadigd zijn.
Voorbeeld 3 mag duidelijk maken dat de jacht op de anomalieën gestart is en alleen nog maar kan ontsporen. Niet iedereen van de deelnemende toetsenbordridders geeft mij de indruk dat ze ook maar beseffen dat ze niet weten waarover ze praten.
Ik ben tussen haakjes benieuwd of de dame in blauw (van voorbeeld 3) de rechtstaande torens hieronder als bewijs ziet van een niet-aardbeving.
De reagerende complotdenkers die op de screenshots geëindigd zijn, lijken niet alleen een intuïtieve kennis te hebben van de structurele integriteit van objecten na een dubbele explosie in een grote, maar gesloten ruimte. Ook hun kennis van menselijke expressies zoals vastgelegd in pakweg 1/250ste van een seconde, is superieur. Zelfs wanneer de foto getrokken is omstandigheden die voor ons, schermbekijkers in een uiterst veilige omgeving, onmogelijk in te beelden zijn.
En toch, ecce voorbeeld 4. De twee vrouwelijke slachtoffers van de aanslagen in de vertrekhal van Brussels Airport zouden crisisacteurs zijn. Maar als acteurs vallen ze wel door de mand omdat de almachtige powers that be er toch in geslaagd zijn een slechte, doorzichtige foto te verspreiden.
Tot slot
Eerder dan samenzweringstheorieën, een term die enige coherentie suggereert, getuigen de reacties van luie en gemakzuchtige complotdenkerij. De overhaaste en onbeheerste replieken, die hoogstens een verhaalelementje bevatten, wijzen op een weinig menslievende en zelfs wrede ideologie. Het lijkt wel of de malcontente, complotverslaafde vliegende apen, geïnspireerd door de heksen van het westen en waarschijnlijk ook door die van Moskou, bij elke aanslag zichzelf uitsturen om de complotkunstjes van hun leermeesters te imiteren.
De reageerders lijken wel illustraties bij de studie van Cameron S. Kay, Actors of the most fiendish character: Explaining the associations between the Dark Tetrad and conspiracist ideation. Zijn startpunt was de vaststelling dat het verspreiden van complottheorieën gelinkt kan worden met een een bepaald psychologisch profiel:
It remains unclear why those scoring high on certain aspects of the Dark Tetrad (i.e., Machiavellianism, narcissism, psychopathy, and sadism) are more inclined to believe in conspiracy theories.
Kay, en voor hem vele anderen, stelt vast dat:
Physical, verbal, and vicarious sadism were all associated with conspiracist ideation. Counter to the expectation that a propensity to distrust others would be the greatest mediator of the relationship between sadism and conspiracist ideation, the tendency to have odd beliefs, be fatalistic, and distrust others all accounted for approximately equal parts of the association.
Voor een samenvatting van zijn artikel voor leken zoals mij, verwijs ik u graag door naar het artikel Study: Disagreeable people more prone to conspiracy theories (2021).
Ook Amanda Crawfords artikel How Conspiracy Theories in the US Became More Personal, Cruel, and Mainstream After Sandy Hook kan zonder al te veel problemen ‘vertaald’ worden naar de situatie in de Lage Landen na en naar aanleiding van Zaventem / Maalbeek 2016.
Crawfords artikel illustreert mits de nodige aanpassingen aan de lokale situatie de reden waarom ik niet tot de skeptische school wil behoren die beschouwingen over complotdenkerij liefst “vrij van politieke opvattingen” ziet. Ik hou het wel bij beschouwingen, want écht onderzoeken laat ik zeer graag over aan mensen die over een veel breder intellectueel en academisch instrumentarium beschikken.
Conspiracy theories are powerful forces in the U.S. They have damaged public health amid a global pandemic, shaken faith in the democratic process and helped spark a violent assault on the U.S. Capitol in January 2021.
These conspiracy theories are part of a dangerous misinformation crisis that has been building for years in the U.S.
Ik voel eveneens niet veel voor uitgebreide communicatie met samenzweringsfanatici die binnen en buiten de context van de door hen gekoesterde calamiteiten met niet-bestaande achterliggende complotten al te extremistische ideeën verspreiden, vaak van radicaal-rechtse of altright signatuur.
En dat zijn er tegenwoordig heel veel, al dan niet met wortels die teruggaan tot de covid-jaren, tot maart 2016 of veel vroeger. Correctie, vaak ook ‘én veel vroeger’, want ik denk niet dat we blind mogen blijven voor de continuïteit van her fenomeen, van de dwangmatige verspreiders van complotmeuk en ander pseudodeskundig geneuzel.
De werkelijkheid heeft na negen jaar hoe dan ook de barre vooruitzichten niet alleen ingehaald maar ook ver achter zich gelaten, niet alleen omdat het aantal complotdenkers met elke crisis groot of klein spectaculair lijkt toe te nemen.
Uitgelichte afbeelding bovenaan: Memorial for the terrorist attacks 2016 at Maalbeek/Maelbeek metro station, Brussels (28 March 2018). Credits: Jcornelius.
Wees de eerste om te reageren