Dwepers en dromers. Tegenculturen in Nederland 1890-1940 mag ondertussen dan al een jaar geleden verschenen zijn, voor mij en de blog kwam het net op tijd. Het boek beantwoorde heel wat vragen die ik had bij schrijven van mijn stuk over esoterische en paranormale tijdschriften (IAPSOP, voor al uw paranormale tijdschriften) en over de randpersonages en levensbeschouwelijke stromingen in de periode van dokter Hettema (Y. Hettema, natuurkundig geneesheer met een aangebrand verleden).
Het leest als een stoomtrein, het boek. ‘Multi-genreauteur’ Jan J.B. Kuipers beschrijft zijn werk als een “caleidoscopische documentaire” waarin de meest markante figuren, bewegingen en organisaties op het voorplan worden gezet en tot leven worden gebracht. Het is dus geen saaie encyclopedie geworden van kopvrouwen en -mannen, van hun talloze stromingen, groupuscules en soms heuse leefgemeenschappen.
Kuipers laat zijn boek iets vroeger beginnen, zo rond het midden van de negentiende eeuw. Het is een tijd waarin de boerenbedrijven op platteland leeg en de fabrieken in de steden vol liepen. En onder de voorlopers die hij kort portretteert, grofweg uit de jaren 1840-1890, zitten er heel wat boeiende figuren en groeperingen.
De Dageraad droeg vanaf 1856 het atheïsme en het filosofisch materialisme uit. En alsof dat nog niet radicaal genoeg was: ze accepteerden ook vrouwen als leden! De organisatie leeft verder als De Vrije Gedachte en de jaargangen 1908-1925 van hun magazine zijn online te raadplegen.
De eerste golf feministes maakte hun opwag. Wilhemina Drucker organiseerde in die jaren een brede sociale strijd. De latere feministische groepering Dolle Mina (1970) liet zich door haar werk inspireren. Elise van Calcar legde zich niet alleen toe op opvoeding en scholing, maar ook op spiritualisme. De zes laatste jaargangen van haar grotendeels Christelijk spiritualistisch tijdschrift Op De Grenzen Van Twee Werelden. Onderzoek en ervaring op het gebied van het hogere leven is terug te vinden het archief van IAPSOP, dat ik eerder besproken heb. Aletta Jacobs (1854-1929) is nog zo’n klepper: de eerste vrouwelijke dokter in Nederland en voorvrouw van een brede sociale strijd. Jacobs, geboren in een Joods gezin, werd lid van De Dageraad.
In tegenstelling tot vele andere figuren beschreven in het boek, mondde hun strijd voor meer gelijkheid alvast niet uit in meer dweperij of dromerij, maar in daadwerkelijke, maatschappelijke veranderingen.
Naast de grote maatschappelijke veranderingen en de daaruit volgende sociale strubbelingen vallen ook de levensbeschouwelijke verschuivingen op. De traditionele georganiseerde godsdiensten ruimden plaats voor moderne opvattingen, waarvan de aanhangers zich prompt in het keurslijf wurmden van nieuwe verenigingen. Het georganiseerde atheïsme maakte zijn opgang, de theosofie kreeg vaste voet aan de grond en er ontstond ruimte voor vrijere en liberalere godsdienstbelevingen, zoals het vrijzinnig protestantisme. In verschillende gevallen sloeg de maatschappijkritiek door naar loodzwaar cultuurpessimisme, dat of bestreden of uitgebuit werd.
“Alles moest anders: de inrichting van de maatschappij, de omgang met het lichaam, religie en spiritualiteit”, lees ik op de achterflap. Als paddenstoelen schoten ze uit de grond, de clubjes van vernieuwers, ontevredenen, revolutionairen. Elk met hun eigen schotschriften, nieuwsbrieven en tijdschriften. “Anarchisten, vegetariërs, theosofen, spiritisten, utopische kolonisten, feministen, strijders voor homorechten, linkse tot ultrarechtse ‘trekvogels’ en reactionaire cultuurcritici vormden een verwarrend koor”.
En die verwarring wordt verder nog in de hand gewerkt door zowel de vaak grote ego’s van de kopmannen en -vrouwen, als van de fluïditeit van hun ideeën door de jaren heen. Zo werd de strakke anarchist Alexander Cohen in Frankrijk een rechtse royalist. De lutherse predikant Ferdinand Domela Nieuwenhuis sloot zich aan bij de Vredesbond, kende een pantheïstische fase en werd atheïst, later kopman van de Nederlandse socialistische beweging. De vooroorlogse fascist Jan Baars werd een verzetsheld tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Uiteraard passeren de grote figuren uit die periode de revue: Fredrik Van Eeden, psychiater, auteur en hoofd van de kolonie Walden. Ook Felix Ortt, christen-anarchist die schreef over spiritisme en natuurgeneeskunde, geheelonthouding, antimilitarisme, de immer inspirerende Lev Tolstoj en dierenbescherming. Narcisme was de kopmannen niet vreemd: zo brak Ortt eerst met Van Eeden en daarna liep zijn samenwerking met een andere koloniehouder eveneens op de klippen.
Niet alleen mensen veranderden van ideeën. Soms leek het wel of ideeën andere groepen mensen vonden. De Nieuw-Malthusiaanse Bond, waarvan Aletta Jacobs lid was, verenigde sociaal geëngageerde voorstanders van voorbehoedsmiddelen en geboortebeperking. Zij pleitten ook voor een baringsverbod voor verpauperde bevolkingsgroepen. Enkele decennia later gingen de nazi’s aan de haal met zulke eugenetische ideeën.
Wat bij het lezen deels helpt tegen de verwarring, is de begrippen politiek ‘links’ en ‘rechts’ niet al te absoluut op te vatten en zeker niet door een hedendaags bril te bekijken.
Het mag niet verbazen dat de meeste dwepers en dromers terugkwamen van hun al te utopische gedachten. Het ontgoochelende einde van Walden deed Van Eeden in een depressie belanden. Socialistische voorvrouw Henriëtte Roland Holst keerde ontgoocheld terug van reis naar de Sovjet-Unie. De bolsjewistische terreur ontging haar niet, de verschrikkelijke hongersnood in het Wolga-gebied in de jaren 1921-22 ook niet:
“Maar haar communistisch geloof zei Henriëtte nog niet vaarwel; […] zij was niet in staat om de werkelijkheid te verdragen zonder de steun van een hoogdravend ideaal.”
En zij was niet de enige die vaak amechtig bleven vasthouden aan hun verwaterende idealen.
Als leuke extra heeft uitgeverij Walburgpers een prettig interview met de auteur verspreid, terug te vinden op Hoog Tijd.
