Een bonte mengeling van samenzweringstheorieën en new age-gedachtegoed verspreidt zich niet alleen onder obscure internetgroepjes. Ook in maatschappelijke mainstreambewegingen wordt deze manier van denken steeds geliefder.
Wat hebben de Sumerische god Anu, Jozef Stalin en een zandkorrel gemeen? Met alle drie heeft het ‘interdimensionale portaal’ Sunette Spies al contacten gehad. In honderden video’s openbaart het eerder verwarde Zuid-Afrikaanse medium de gedachtegang van de doden, mythische wezens en levenloze objecten. De opnames worden geproducet door de Equal Life Foundation [1], een tak van de zogenaamde Destini-cultus [2]. Hun volgers streven naar een ‘hogere bewustzijnstoestand’, omdat ze ervan overtuigd zijn dat enkel dit een mogelijkheid biedt om te ontsnappen aan de gedachtecontrole van interdimensionale, reptielachtige wezens, die de mensheid gedoemd hebben om in armoede en ongelijkheid te leven.
Tot zover geen probleem. Maar ook de Thrive Movement [3] rond de miljonairszoon Foster Gamble en filmmaker Neal Rogin focust op de handelingen van Duistere Krachten. Gezondheid, vrijheid en welvaart worden ons door een omineuze ‘globale financiële elite’ ontzegd. En opnieuw is bewustzijnsverandering dé oplossing voor het probleem. De programmatische film Thrive [4], die zowat alle pseudotheorieën van het antivaccinatie-ideeëngoed tot de ophemeling van vrije energie behandelt, werd oorspronkelijk geadverteerd met een poster van een vrouw die haar blinddoek afneemt. Met esoterische modewoorden wordt een ‘paradigmawisseling’ opgeroepen die naar de Bloei der Mensheid zal leiden [5].
Misschien zijn meer lezers bekend met het eerdere culturele fenomeen dat eveneens op YouTube te bekijken is: de zogenaamde Zeitgeist Movement. Zo’n 400.000 aanhangers zou deze ‘beweging’ wereldwijd hebben, honderden miljoenen mensen hebben online naar de drie avondvullende gedrochten die moesten doorgaan voor Zeitgeist-documentaires [6], gekeken. Als romans van Dan Brown galopperen deze films door de wereldgeschiedenis. We vernemen hoe een kleine elite sinds de aanvang van de menselijke beschaving het lot van de wereld bepaalt. Enkel een overgang naar een computergestuurde ‘resource based’-wetenschap en natuurlijk ook een ‘spiritueel ontwaken’ kunnen ons noodlot als gemicrochipte slaven van een Nieuwe Wereldorde afwenden [7].
Alle drie de bewegingen verspreiden samenzweringstheorieën. De definitie van deze term is niet echt eenvoudig: uiteraard bestaan er ontiegelijk veel echte complotten en samenzweringen die bijvoorbeeld door onderzoeksjournalisten uit de doeken gedaan worden. Volgens de Britse socioloog Frank Furedi onderscheiden samenzweringstheorieën zich van zulke legitieme journalistieke onderzoeken door hun pogingen om de wereld op een allesomvattende manier te duiden. Alles houdt met alles verband. Aan de basis van samenzweringstheorieën ligt een ‘Ideologie van het Kwade’, die onverwachte gebeurtenissen en ongelukken als een resultaat van kwaadwillige krachten presenteert, die verborgen in de coulissen van het globale schouwtoneel aan de touwtjes trekken [8].
Wanneer dat soort denken zich met new age-gedachtegoed en esoterie vermengt, zoals in de voorbeelden hierboven, dan kan men in navolging van de sociale wetenschappers David Voas en Charlotte Ward van ‘conspiritualiteit’ spreken. De term beschrijft de samensmelting van conspiratief denken en new age-spiritualiteit. De complottheorieën waarbij de invloed van een geheime, bovenmenselijke elite de kern is, worden verbonden aan het inzicht dat de mensheid op de drempel van een betekenisvolle bewustzijnsverandering staat. Slechts door te handelen in overeenstemming met die paradigmawisseling kunnen de mensen zich aan de controle van de geheime heersers onttrekken [9].
Conspiritualiteit
Zulke al te simplistische theorieën werden vroeger slechts door een zeer kleine minderheid daadwerkelijk geloofd. Men kan echter zien hoe complottheoretisch denken, zeker en vooral de esoterische variant, steeds meer van de marges van de samenleving naar de mainstream verschuift. Frank Furedi spreekt dan ook van ‘samenzweringsdenken’, een afgezwakte vorm van een samenzweringstheorie zo men wil, die intussen in de verwarde middenklasse salonfähig is geworden [10]. Het gaat dan minder over een allesomvattende theorie waarmee de wereld kan geduid worden, maar eerder over een vaag idee dat achter zeer specifieke, individuele problemen en ongelukken wel een verborgen en kwaadwillig plan móet steken.
De invloed van esoterisch getinte complottheorieën op de maatschappij is moeilijk in te schatten. De ene ziet duidelijke overlappingen tussen het conspiritualisme en bepaalde belangrijke instituten in de maatschappelijke mainstream. De Indische milieuactiviste en pseudowetenschapster Vandana Shiva krijgt bijvoorbeeld zowel in de film Thrive als tijdens de Dag van de Evangelische Kerk een podium aangeboden. De ‘sociale ingenieur’ Jacque Fresco, boegbeeld van de Zeitgeist-beweging, werd in 2012 door de Oostenrijkse radio- en televisieomroep wel zéér positief en kritiekloos benaderd [11].
Maar de ‘samenzweringsesoterie light’ werkt ook op een andere manier op de maatschappij in. Zo is bijvoorbeeld ook de Occupy-beweging, tot wiens fanclub zowel de links-liberale taz.de en de Britse krant The Guardian als de Amerikaanse president behoren [12], aangetast door een negatieve invloed van het denken in termen van de één procent. Veelbetekenend zijn de ervaringen van de Amerikaanse journalist Marc Lacey: naast werkloosheid klaagden de demonstranten die hij sprak, vooral ook de ‘onverbiddelijke’ expansie van de wetenschap aan [13]. Dat werkloosheid doorgaans het gevolg is van wetenschappelijke stagnatie en van een gebrek aan wetenschappelijke expansie, dat lijkt in het wereldbeeld van de doorsnee Occupy-aanhanger, waarin de hebzucht van een klein groepje het welzijn van de mensheid saboteert, geen grote rol te spelen. Hun zienswijze laat zich amper onderscheiden van een ‘Ideologie van het Kwaad’, wat ook de meest simplistische complotdenkers verspreiden.
Veelbetekenend is ook de affiniteit van de demonstranten met het Guy-Fawkesmasker en het plunje dat de held ‘V’ in de film V for Vendetta in zijn strijd tegen het totalitaire regime draagt. Waarschijnlijk zijn ze ervan overtuigd dat ze ook hier in het Westen met een fascistisch regime van doen hebben. Ook de oplossingen van het Occupy-volk doen denken aan conspiritualiteit: in plaats van de uitwerking van concrete politieke antwoorden maken de demonstranten zich ervan af met activiteiten als ‘politieke yoga’ [14]. Het lijkt wel of ze zich geïnspireerd weten door het ‘spiritueel ontwaken’ van de Zeitgeist-aanhangers. De relaties tussen beide bewegingen is al bij al onduidelijk. Occupy-coryfeeën zoals Wolfram Siener verkondigde zijn sympathie voor Zeitgeist [15], maar anderzijds distantieerden de organisatoren van Occupy Frankfurt zich ervan [16].
Ook in het gemeenschapsonderwijs zijn er sporen van samenzweringsesoterie terug te vinden. Aan mijn atheneum, en meer bepaald in de kunstafdelingen, wordt bijvoorbeeld de beweging van de AdBusters zeer welwillend bejegend. In een taal die deels aan de sekte van Scientology herinnert, waarschuwt het gelijknamige magazine voor een ‘mentale milieuvervuiling’ veroorzaakt door advertenties en reclame; de grote massa, bezeten door consumptie, moet wat dat betreft gedeprogrammeerd worden. Op de eerste website van het tijdschrift prijkte een piramide met een alziend oog, een symbool dat zeer geliefd is in kringen van complotdenkers. Hun lofzang op de Italiaanse rechts-populistische Beppe Grillo, die regelmatig complottheorieën omtrent vaccinaties en chemtrails verspreidt, komt dan ook niet echt als een verrassing [17].
Ondertussen bij de links-groene bourgeoisie
Het is verbazingwekkend hoe veel verlangens van diverse conspiritualiteitsbewegingen ook bon-ton zijn in de links-groene bourgeoisie. In het bijzonder werd dit duidelijk op het domein van de ecologie. Zo streeft de Equal Life/Desteni-sekte het herstel van een ‘natuurlijk evenwicht’ na [17]. Thrive waarschuwt voor GGO-voeding [18] en fracking [19]. Zeitgeist bestempelt zichzelf als ‘duurzaamheidsbeweging’ [20]. Zoals veel mainstream-milieubeschermers waarschuwt Zeitgeistleider Peter Joseph Merola voor de overbevolking van de aarde [21].
Ook de samenzweringstheoretische fixatie op de vermeende macht van duistere financiële elites onderscheidt zich slechts gradueel van wijdverspreid geklaag over ‘gulzige bankiers’. Natuurlijk hebben complotdenkers deze verlangens niet uitgevonden. Hun poging om wijdverbreide opvattingen met nog ruwere stellingen te verbinden, slaagt vooral omdat een zekere samenzweringslogica (in het geval van GGO-voeding, bijvoorbeeld vergiftigingsfantasieën) er al inherent aan is.
Zijn wij dan allemaal complotesoterici? Uiteraard geloven taz-redacteurs niet in een geheime wereldregering. De Amerikaanse president telefoneert ook niet met Sumerische goden (de Britse ex-premier Tony Blair heeft weliswaar succes met ‘Rebirthing’-ceremonieën in Mexicaanse piramiden [22]). Nochtans moet de toenemende sociale aanvaarding van complotesoterische denkpatronen ons te denken geven. De obsessie met samenzwerende groepen, die vermeend uit de macht moeten ontzet worden, waardoor de wereld tot bloei kan komen, draagt niet bij tot het begrip van echte maatschappelijke problemen. Het gaat er eerder om een zondebok te vinden, in plaats van mistoestanden redelijk te analyseren en naar oplossingen te zoeken.
De epidemie van het complotdenken dat overal duistere intriges ontwaart, zal de reeds alomtegenwoordige irrationele angst in onze maatschappij enkel versterken en zo trendmatig de politieke moeheid van de mensen tot gevolg hebben. Het samenzweringsesoterische gedachtegoed herbergt bovendien bijzondere problemen. Zelfs ‘milde’ conspiritualiteit à la Occupy miskent, door zijn focus op ‘bewustzijnsverandering” te leggen, dat het niet van het wensdenken, maar van actieve handelende mensen afhangt om de verhoudingen in de maatschappij te veranderen. Ten slotte worden de activisten van de noodzaak ontslaan om concrete politieke standpunten te ontwikkelen. Iedereen die in de verbetering van de maatschappij geïnteresseerd is, moet daarom de samenzweringsesoterie met rationele argumenten tegemoet treden.
Bronnen
[1] Equal Life Foundation, “Presentation” (video), Equal Life Foundation online, 21/01/2014, http://equallifefoundation.wordpress.com/
[2] The Desteni Cult, “What is Destini?”, Destinicult online, 02/2016, http://destenicult.blogspot.be/p/what-is-desteni.html
[3] De blog van de Thrive Movement vindt u op http://www.thrivemovement.com/. Het Engelse ‘thrive’ betekent onder andere ‘gedijen, ontplooien, floreren’
[4] Thrive is te bekijken op YouTube, 05/04/2012, http://www.youtube.com/watch?v=lEV5AFFcZ-s
[5] Muertos, “Thrive as Holy Scripture: The Emerging Religion of ‘Conspirituality’”, Thrive Debunked online, 18/07/2012, https://thrivedebunked.wordpress.com/2012/07/18/thrive-as-holy-scripture-the-emerging-religion-of-conspirituality/
[6] Christoph Cadenbach, “Diener der Wahrheit”, SZ Magazin Online, 2011, http://sz-magazin.sueddeutsche.de/texte/anzeigen/35683/
[7] Peter Joseph, “The Zeitgeist Movement”, http://www.thezeitgeistmovement.com/
[8] Frank Furedi, “Die Politik des Geheimplans”, NovoArgumente Online, 01/01/2011, https://www.novo-argumente.com/artikel/print_novo110_82
[9] Charlotte Ward & Prof. David Voas , “The Emergence of Conspirituality”, Journal of Contemporary Religion, 26:1, 103-121, 07/01/2011, http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13537903.2011.539846
[10] Frank Furedi, “Die Politik des Geheimplans”, NovoArgumente Online, 01/01/2011, https://www.novo-argumente.com/artikel/print_novo110_82
[11] Markus Mooslechner, “Newton: Gegen die Krise: Wie ein amerikanischer Architekt die Welt retten will”, ORF Online, 15/05/2012, http://tv.orf.at/highlights?story=19233
[12] Daniel Halper, “Obama on Occupy Wall Street: ‘We Are on Their Side’”, The Weekly Standard Online, 18/10/2011, http://www.weeklystandard.com/article/obama-occupy-wall-street-we-are-their-side/598251
[13] Marc Lacey, “Countless Grievances, One Thread: We’re Angry”, New York Times Online, 17 oktober 2011, http://www.nytimes.com/2011/10/18/us/the-occupy-movements-common-thread-is-anger.html?_r=0
[14] Nathalie Rothschild, “Is this Monty Python’s Occupy Wall Street?”, Spiked Online, 21/09/2011, http://www.spiked-online.com/newsite/article/11098#.VxzNtzB96M-
[15] Felix Dachsel, “Die dunkle Seite des Bankenprotests”, taz.de, 21/10/2011, http://www.taz.de/Occupy-Bewegung/!5109348/
[16] Felix Dachsel, “’Zeitgeist’ ist unerwünscht”, taz.de, 30/10/2011, http://www.taz.de/Occupy-Proteste-in-Deutschland/!5108706/
[17] Ramon Glazov, “Adbusted – Behind the bizarre ideology that fuels Adbusters”, Jacobinmag online, 28/10/2013, https://www.jacobinmag.com/2013/10/adbusted/
[18] Thrive Movement, “Support organic, Non-GMO Farming”, Thrive Movement online, 28/10/2015, http://www.thrivemovement.com/solutions-wcid-article?article_id=465
[19] Foster Gamble & Erin Breech, “No fracking way”, Thrive Movement online, 28/10/2015, http://www.thrivemovement.com/no-fracking-way
[20] “Mission Statement”, The Zeitgeist Movement online, 28/10/2015, http://www.thezeitgeistmovement.com/mission-statement
[21] Ein Video von Peter Joseph, Peter Joseph about Having Children”, youtube.com, 18/09/2010, https://www.youtube.com/watch?v=KCsjGUsdo5Q
[22] “From New Labour to New Age”, The Scotsman Online, 17/12/2001, http://www.scotsman.com/news/uk/from-new-labour-to-new-age-1-589625
Samen met Brecht Decoene vertaalde ik een artikel van Kolja Zydatiss over het huwelijk tussen complottheorieën en esoterische ideeën die gangbaar zijn onder New Agers. Onze vertaling verscheen in Wonder en is gheen Wonder (2, 2016).
Dit artikel is eerst in de Novo-Printausgabe #120 – II/2015 verschenen. Kolja Zydatiss is Novo-redacteur. Hij leeft in Berlijn en voltooit er – na het succesvol beëindigen van Psychologie en Neurowetenschappen – een tweede studie in Statistiek. Daarvoor was hij in klinisch onderzoek werkzaam.
